Trablusgarp Savaşı: Osmanlı’nın Afrika’daki Son Direnişi

Trablusgarp Savaşı: Osmanlı’nın Afrika’daki Son Direnişi ve Sömürgeci Yüzleşmesi

1. Giriş: Yüzyılın Başında Dünyanın Değişimi

20.yüzyılın başlarında dünya, sanayi devriminin birikimleriyle yeniden şekillenmekteydi. Teknolojik gelişmeler, ulaşım ve haberleşmede büyük ilerlemelere yol açarken, Avrupalı güçler arasında sömürgecilik yarışı büyük bir hız kazanmıştı. Emperyalist rekabet, yalnızca ekonomik kaynakların paylaşımı değil, aynı zamanda ideolojik üstünlük mücadelesi anlamına da gelmekteydi.

Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu, Batı’nın askeri, siyasi ve ekonomik ilerleyişi karşısında zayıflamış, Balkanlar’dan Orta Doğu’ya kadar geniş bir coğrafyada otorite kaybına uğramıştı. Trablusgarp Savaşı, bu çöküş sürecinin Afrika’daki son aşamasıdır. Ancak bu savaş, sadece toprak kaybı değil, aynı zamanda geleceğin lider kadrosunun şekillendiği, yeni savaş taktiklerinin denendiği ve modernleşmenin sancılarının hissedildiği önemli bir dönüm noktasıdır.

1. Savaş Öncesi Durum
2. Osmanlı Açısından Trablusgarp’ın Stratejik Değeri

Trablusgarp, Osmanlı için coğrafi olarak uzak ama dini ve tarihi olarak kıymetli bir eyaletti. 16. yüzyılda denizci Turgut Reis tarafından Osmanlı topraklarına katılmış bu bölge, Akdeniz’in güney kıyısında önemli bir deniz üssü olma niteliği taşıyordu. Ancak 19. yüzyılda art arda yaşanan mali ve idari krizler Osmanlı’nın buradaki etkinliğini zayıflatmıştı.

Bölgedeki yönetim büyük ölçüde yerel kabileler ve Senusi Tarikatı gibi dini liderler aracılığıyla sürdürülüyordu. Dolayısıyla Trablusgarp, sembolik bir Osmanlı varlığını temsil ederken, pratikte oldukça otonom bir yapıya sahipti. Buna rağmen, bu eyaletin kaybedilmesi İslam dünyasında halifeliğin itibarı açısından tehlikeli görülmekteydi.

2. İtalya’nın Politik ve Ekonomik Gerekçeleri

İtalya 1861’de birleşmesini tamamlamış genç bir devletti. İngiltere, Fransa ve Almanya gibi büyük güçlerle aynı lige girmek isteyen İtalya, Afrika’da bir sömürge sahibi olmanın prestij ve ekonomik faydalar sağlayacağını düşünüyordu. Özellikle Berlin Konferansı’ndan sonra başlayan “Afrika Kapışması” sürecinde İtalya, daha önce Habeşistan’da (Etiyopya) ağır bir yenilgiye uğramıştı. Trablusgarp, bu yenilginin telafisi ve uluslararası prestijin yeniden kazanılması için bir fırsattı.

Trablusgarp, Roma İmparatorluğu döneminde de İtalya’nın kontrolünde olduğu için, bu bağlantı tarihsel ve kültürel bir propaganda aracına dönüştürüldü. İtalyan basınında “Roma’nın mirası geri alınıyor” sloganlarıyla kamuoyu savaşa hazırlanıyordu.

III. Savaşa Giden Süreç

1. İtalyan Propagandaları ve Diplomatik Hamleler

İtalya, Osmanlı İmparatorluğu’nun uluslararası yalnızlığından ve iç karışıklıklarından yararlanarak diplomatik zemin hazırladı. İngiltere, Fransa ve Rusya gibi büyük güçlerle temas kurarak Trablusgarp’ta müdahalelerine göz yumulmasını sağladı. Fransa’nın Tunus’u, İngiltere’nin Mısır’ı işgal etmiş olması, İtalya’ya de facto bir hak tanır nitelikte yorumlandı. 1911 Eylül’ünde İtalya, Osmanlı Devleti’ne bir ültimatom vererek Trablusgarp’taki İtalyan vatandaşlarının güvenliğini sağlayamadığını ileri sürdü ve kısa süre sonra savaş ilan etti.

2. Osmanlı’nın Hazırlıksızlığı ve Gizli Subay Operasyonları

Osmanlı, donanmasının zayıf olması nedeniyle bölgeye denizden asker gönderemedi. Trablusgarp ile kara bağlantısı Mısır üzerinden kurulabiliyordu ancak Mısır fiilen İngiliz işgali altındaydı. Bu nedenle Osmanlı, genç ve idealist subayları sivil kıyafetlerle Mısır üzerinden Trablusgarp’a gizlice göndermeye karar verdi.

Bu “gizli subay misyonu” içinde Enver Bey, Mustafa Kemal Bey, Nuri Conker, Ali Fethi Okyar gibi sonradan Cumhuriyet tarihine damga vuracak isimler yer alıyordu. Subaylar çölü aşarak bölgeye ulaştılar ve yerel halkı organize etmeye başladılar. Dini bağlar, halifenin çağrısı ve anti-emperyalist duygularla direnişi örgütlediler.

1. Savaşın Seyri ve Taktiksel Gelişmeler
2. Osmanlı Tarafından Uygulanan Taktikler

Osmanlı subayları düzenli ordudan ziyade yerel milis kuvvetlerle birlikte gerilla taktikleri uygulamaya başladı. Kabileler, dini liderler ve tarikatlar aracılığıyla Osmanlı’nın savaşa girmesi kolaylaştı. Savaş sahası çöl ve yarı çöl ikliminde geçtiği için hızlı baskınlar, sabotajlar, pusu kurma ve su kaynaklarının kontrolü gibi asimetrik taktikler tercih edildi.

Enver ve Mustafa Kemal gibi subaylar Tobruk ve Derne gibi bölgelerde başarılı savunmalar organize etti. Bu çabalar sayesinde İtalyanlar iç bölgelere nüfuz edemedi ve kontrolü sadece kıyı şehirleriyle sınırlı kaldı.

2. İtalyan Tarafından Kullanılan Taktikler

İtalya savaş sırasında ilk defa uçakla keşif ve bombardıman gerçekleştiren devlet oldu. Gözetleme uçakları Trablusgarp semalarında Osmanlı mevzilerini tespit etmeye çalıştı. Aynı zamanda sahil kentlerinde topçu desteğiyle güçlü savunmalar oluşturuldu.

Ancak İtalyanlar, çöl coğrafyasına yabancı olduklarından, kabile savaşlarında ve gerilla karşısında büyük zorluk yaşadılar. İklim koşulları, lojistik sıkıntılar ve yerli halkın desteğini alamamaları gibi nedenlerle ilerlemeleri sınırlı kaldı.

1. Askeri Ekipman ve Teknolojik Unsurlar

Osmanlı Ordusu

• Silahlar: Alman yapımı Mauser tüfekleri (M1893, M1903), dayanıklılığı ve menziliyle avantaj sağlıyordu.
• Top ve Tüfek: Çok az sayıda top ve makineli tüfek (Maxim) bulunuyordu. Osmanlı topçusu sınırlı sayıda dağ topu ile destek verebiliyordu.
• Ulaşım ve İkmal: Deve, at ve katırlarla sağlanan kısıtlı lojistik destek, subayların yaratıcılığı ile telafi edilmeye çalışıldı.
• Kılık Kıyafet: Subaylar yerli kıyafet giyerek hem kamuflaj sağladı hem de halkla bütünleşti.

İtalyan Ordusu

• Silahlar: Carcano M1891 tüfeği, etkili ama çöl koşullarında aşırı ısınan bir silah olarak dikkat çekiyordu.
• Topçu: Krupp ve Schneider yapımı sahra toplarıyla yoğun ateş desteği sağlandı.
• Uçaklar: Blériot XI ve Nieuport IV gibi erken dönem uçaklar keşif ve hafif bombardıman için kullanıldı.
• Zırhlı Araçlar: Fiat Arsenale model hafif zırhlı araçlar çöl arazisine uyum sağlayamadı.
• Lojistik: Deniz üstünlüğü sayesinde kıyıdan sürekli ikmal yapılabildi, ancak iç bölgelerdeki hareket kabiliyeti düşüktü.

1. Uşi Antlaşması ve Savaşın Sona Ermesi

1912 yılında patlak veren Balkan Savaşları, Osmanlı’nın Trablusgarp’a ayırabileceği kaynakları tamamen tüketti. Bu nedenle, Osmanlı ile İtalya arasında 18 Ekim 1912 tarihinde İsviçre’nin Uşi (Ouchy) kentinde bir barış anlaşması imzalandı.

Uşi Antlaşması’na göre:

• Osmanlı, Trablusgarp ve Bingazi üzerindeki egemenlik haklarından feragat etti.
• İtalya, Osmanlı padişahının halifelik yetkilerini tanıyarak Müslüman halk üzerinde dini yetkinliğini kabul etti.
• Ege Denizi’ndeki On İki Ada geçici olarak İtalya’ya bırakıldı ancak bu geçicilik daha sonra kalıcı hale gelecekti.

Bu anlaşma Osmanlı’nın Afrika’daki son toprağından da vazgeçtiği anlamına geliyordu. Ancak Müslüman halk üzerinde dini etkisinin sürdüğü kabul edilerek sembolik bir bağ korunmuştu.

VII. Savaş Sonrası Direniş ve İtalyan Yönetiminin Zorlukları

Uşi Antlaşması’na rağmen, Trablusgarp’taki savaş sona ermiş olmasına rağmen, bölgedeki direniş hiç durmadı. Osmanlı İmparatorluğu’nun resmî olarak bölgeden çekilmesinin ardından, yerel halk ve özellikle Senusi Tarikatı, İtalyan işgaline karşı sürdürdükleri mücadeleyi, yeni bir döneme taşımaya devam etti. Bu direniş, yalnızca Trablusgarp’a özgü bir mücadele olmayıp, geniş anlamda Arap ve İslam dünyasında anti-emperyalist bir simge haline geldi.

Savaş Sonrası Direnişin Derinleşmesi ve Senusi Hareketi’nin Rolü

İtalya, 1912 yılında Trablusgarp’ı işgal etmiş olsa da, bölgedeki halk ve dini liderlerin savaşa karşı gösterdiği direniş, esasen yeni bir aşamaya geçiş yaptı. Senusi Tarikatı, bölgedeki en güçlü dini hareket olarak, halkın karşısındaki başlıca direniş örgütünü oluşturdu. Senusiye Tarikatı, Osmanlı İmparatorluğu döneminde önemli bir stratejik ortakken, savaş sonrası dönemde bölgedeki direnişi organize etmek için de kilit bir rol üstlendi.

Tarikatın liderleri, halkın desteğini kazanarak, kutsal bir direniş savaşı olarak, İtalya’ya karşı savaşmayı sürdürebileceklerini vurguladılar. Senusi Tarikatı, sadece Trablusgarp’taki değil, tüm Kuzey Afrika’daki İslamî direnişi harekete geçiren bir sembol oldu. Bu hareketin başında yer alan Ömer Muhtar, Libya’nın bağımsızlık mücadelesine öncülük ederek, yalnızca bir askeri lider değil, aynı zamanda halkın moral kaynağı ve direnişin sembolü haline geldi.

Ömer Muhtar Liderliğinde Yeni Direniş Dalgası

Ömer Muhtar, direnişin başına geçtikten sonra, çöl coğrafyasının en iyi şekilde kullanılmasını sağladı. İtalyanların modern askeri donanımları, uçaklar ve zırhlı araçlar gibi üstün teknolojik ekipmanlarına karşı, Ömer Muhtar’ın liderliğindeki Senusi kuvvetleri, yerel halkın desteğini alarak asimetrik savaş stratejileri geliştirdiler. İtalyanlara karşı çölün enginliklerinde düzenlenen sabotajlar, pusu kurma taktikleri ve sürekli hareket halinde olmaları, İtalya’nın bölgedeki egemenliğini tehdit etti.

Ancak, İtalya faşist yönetimi altında, direnişin baskılanması için yeni ve sert yöntemler benimsedi. Bu dönemde İtalyanlar, toplu sürgünler, zorla göç ettirme ve toplama kampları gibi uygulamaları devreye soktu. Bölgenin ekonomisini felç eden bu tür yöntemler, direnişi zayıflatmaya çalıştıysa da halkın ruhunu asla kırmayı başaramadı. 1920’lerin sonlarına gelindiğinde, Libya’da direniş tam anlamıyla karanlık günlere doğru ilerliyordu, ancak Ömer Muhtar’ın efsanesi ve onun liderliğindeki savaşlar, dünya çapında anti-emperyalist hareketlere ilham kaynağı oldu.

Direnişin Uluslararası Etkileri ve Arap Dünyasındaki Yankıları

Trablusgarp’taki direniş, sadece Libya’da değil, tüm Kuzey Afrika ve Orta Doğu’daki anti-emperyalist mücadeleleri etkiledi. Arap milliyetçiliği, bu direnişten esinlenerek daha da güç kazandı. Aynı şekilde Pan-İslamizm hareketi de, Osmanlı sonrası dönemde yerel halkların birleşik bir mücadele içinde olabileceklerine dair bir umut yarattı.

Özellikle 1920’li yıllarda, Mısır, Suriye, Irak ve diğer Arap topraklarında yapılan gösteriler, Libya direnişinin başarılarını kutlayarak, İtalyan işgaline karşı daha geniş bir halk hareketi başlattı. Bu gösterilerde Ömer Muhtar ve direnişçi liderlerin isimleri öne çıktı, halkın zihninde faşist İtalya’ya karşı büyüyen bir direniş sembolü olarak kalmaya devam etti.

VIII. Trablusgarp Savaşı’nın Uzun Vadeli Etkileri

Trablusgarp Savaşı, Osmanlı açısından yalnızca toprak kaybı anlamına gelmiyordu. Bu savaşla birlikte:

• Askerî tecrübe: Mustafa Kemal, Enver Bey ve diğer genç subaylar ilk ciddi savaş tecrübelerini bu cephede yaşadı. Modern gerilla savaşının ve halkla bütünleşik direnişin temelleri burada atıldı.
• Osmanlı’nın son Afrika toprağı kaybedildi. Bu, hilafetin itibarı üzerinde ciddi sarsıntılara yol açtı.
• İtalya, Afrika’daki varlığını güçlendirdi, ancak bu zaferi pahalıya mal oldu.
• Libya halkı uzun yıllar sürecek bir mücadeleye girdi. Bu direniş, Arap milliyetçiliği ve İslamî uyanış açısından da önemli bir örnek teşkil etti.

Savaşın bıraktığı miras, hem Türkiye Cumhuriyeti’nin kadrolarında hem de Libya’nın bağımsızlık mücadelesinde etkili oldu. Bu yönüyle Trablusgarp Savaşı, bir dönemin kapanışı değil, yeni bir direniş geleneğinin doğuşuydu.

Yazar: Mert Yiğit KORKMAZ